Ὁ Μακεδονικός Ἀγώνας εἶναι μία ἀπό τίς πιό συγκλονιστικές καί λίαν ἐνδιαφέρουσες περιόδους τῆς νεώτερης ἑλληνικῆς ἱστορίας.
Ταυτίζεται στή συλλογική μνήμη περισσότερο μέ τίς συγκρούσεις στά ὀρεινά της Δυτικῆς Μακεδονίας καί ὑπάρχουν πολλοί λόγοι γι’ αὐτό. Ἡ περιοχή αὐτή συνόρευε μέ τό ἑλληνικό κράτος καί ἔτσι ἦταν πιό εὔκολα προσβάσιμη γιά τά ἑλληνικά σώματα. Ἦταν, ἐπίσης, ὁ τόπος καταγωγῆς πολλῶν ἐποχιακῶν καί μονίμων μεταναστῶν, πού μετά ἀπό ἀρκετά χρόνια εἴτε στή Βουλγαρία, εἴτε στήν Κωνσταντινούπολη, ἤθελαν νά ἐπηρεάσουν τίς πολιτικές και ἰδεολογικές ἐξελίξεις στίς ἰδιαίτερες πατρίδες τους. Ἦταν, τέλος, τόπος ὀρεινός μέ παράδοση στή ληστεία καί τόν ἁρματολισμό καί ὁ πλέον κατάλληλος γιά ἄτακτη κι ἀνορθόδοξη ἔνοπλη δράση.
Ὁ Μητροπολίτης Καστοριᾶς Γερμανός Καραβαγγέλης (1900-1907) ἦταν ἀναμφίβολα ὄχι μόνον ἡ ψυχή ἀλλά καί ὁ βασικός συντονιστής τοῦ Ἀγώνα τήν περιοχή, εἰδικά πρίν ἀπό τό 1904. Κατάφερε μέ ἀρκετή διπλωματία καί περισσή παλικαριά νά συγκροτήσει τοπικές πολιτοφυλακές ἀπό ἀποφασισμένους Μακεδόνες καί ν’ ἀναπτερώσει τό φρόνημα τῶν καταπτοημένων ὀπαδῶν τοῦ Οἰκουμενικοῦ Πατριαρχείου.
Δυσκολεύεται κάποιος νά ξεχωρίσει, σέ μιά περιοχή πού ἔγιναν πολλές καί φονικές μάχες μέ Τούρκους καί Βουλγάρους καί ἐπιδρομές σέ χωριά, ποιοί ἦταν οἱ κύριοι πρωταγωνιστές. Ὀργανωτές σάν τόν Γ. Τσόντο καί τόν Π. Μελᾶ, κρητικά παλικάρια σάν τόν Γ. Καραβίτη, καί Π. Γύπαρη ἤ ντόπιοι καπεταναῖοι σάν τόν Σίμο Ἀρμενσκιώτη καί τόν Βαγγέλη Στρεμπενιώτη. Ἀλλά καί τά χωριά πού ἔζησαν τόν Ἀγώνα, ὅπως Γέρμας, Λέχοβο, Ἀνταρτικό, Νυμφαῖο, Πισοδέρι κ.ἄ., καί φυσικά οἱ κάτοικοί τους, πού ἐξασφάλισαν κρησφύγετα, ἐφόδια, νοσηλεία, πληροφορίες, μεταφορικά μέσα κι ὁδηγούς, μιά καί χωρίς αὐτούς τά σώματα εἶχαν ἐλάχιστες πιθανότητες ἐπιβίωσης.
Τό ἑλληνικό κράτος προσέφερε ὅ,τι μποροῦσε στόν Ἀγώνα· ἔμψυχο καί μή ὑλικό καί τίς δαπάνες τοῦ ἐκπαιδευτικοῦ μηχανισμοῦ στή Μακεδονία. Ἐκτός ἀπό τήν οἰκονομική καί λογιστική ὑποστήριξη σημαντικότερο ἴσως ρόλο ἔπαιξαν οἱ Ἕλληνες διπλωμάτες πού ἔδρευαν στίς Σέρρες, τήν Καβάλα, τό Μοναστήρι καί τή Θεσσαλονίκη.
Τό Οἰκουμενικό Πατριαρχεῖο, ἀπό τή μεριά του, τοποθέτησε στή Μακεδονία κληρικούς μέ ἀκλόνητη καί χαλύβδινη ψυχή, οἱ ὁποιοῖ συνεργαζόμενοι μέ τούς προϋπηρετήσαντες καί ἐργαζόμενους σέ ὅμορες Μητροπόλεις ἔφεραν τόν «σταυρό τοῦ μαρτυρίου» καί μετέβαλαν τήν Ἐκκλησία σέ γίγαντα χριστιανικοῦ καί ἐθνικοῦ καθήκοντος. Γνωστότεροι ἀπ’ αὐτούς εἶναι οἱ Μητροπολίτες: Καστοριᾶς Γερμανός Καραβαγγέλης, Μοναστηρίου Ἰωακείμ Φορόπουλος, Δράμας Χρυσόστομος Καλαφάτης, ἀλλά κι ἐκεῖνοι πού θυσιάστηκαν γιά τόν Ἀγώνα, ὅπως οἱ ἐθνομάρτυρες Αἰμιλιανός Λαζαρίδης καί οἱ Μητροπολίτες: Κυδωνιῶν Γρηγόριος, Κρουσόβου Ἀμβρόσιος, Κορυτσᾶς Φώτιος.
Δέν πρέπει νά ξεχνᾶμε, ἄλλωστε, ὅτι ὁ κλῆρος, κατώτερος κι ἀνώτερος, ἦταν ὁ πρῶτος, ὁ εὐκολότερος καί πιό σημβολικός στόχος τοῦ βουλγαρικοῦ κομιτάτου καί τῶν τούρκων. Ἡ Ἐκκλησία καθαγίασε τόν ἱερό αὐτό ἀγώνα μέ τό αἷμα πολλῶν Ἐπισκόπων, ἱερέων καί μοναχῶν.
Ὅσο ἀναφορᾶ τήν προσφορά τῆς Μητροπόλεως Σερβίων καί Κοζάνης ἀναφέρουμε τούς Μητροπολίτες Εὐγένιος (1849-1882), ὁ ὁποῖος περιόδευσε καί σκόπευε νά εὐλογήσει τήν ἐπανάσταση 300 ἀνδρῶν, καί τόν Κωνστάντιο Ματουλόπουλο (1868-1910), ὁ ὁποῖος, προετοιμάζοντας τό ποίμνιο γιά τόν Ἀγώνα, δίδασκε στήν βλαχόφωνη Κλεισούρα καί φρόντιζε, ὡς Συνοδικός στήν Κωνσταντινούπολη, γιά τήν ἀναχαίτιση τῆς ρουμανικῆς προπαγάνδας στήν Δυτική Μακεδονία καί κάθε ἄλλης ἐπιβουλῆς.
Συγκινητική καί ἡρωϊκή συνάμα ἦταν ἡ προσφορά καί ἡ θυσία τῶν Κρητῶν στό Μακεδονικό Ἀγώνα, οἱ ὁποῖοι ἀποτέλεσαν μία ἀπό τίς σημαντικότερες δεξαμενές πολεμιστῶν.
Ἄξιοι ἀναφορᾶς εἶναι καί οἱ σλαβόφωνοι κάτοικοι τῆς Μακεδονίας, οἱ Γκραικομάνοι, πού ἄν καί μιλούσαν βουλγαρικά, ἦταν Ἕλληνες καί τό ἀπέδειξαν μέ τήν θυσία τους στόν Ἀγώνα. Ὁ θρύλος τοῦ καπετάνιου Χρ. Κώττα, τοῦ ἄρχοντα τῶν Κορεστίων, εἶναι χαρακτηριστικός.
Ἡ μορφή ὅμως πού χαρακτηρίζει τό Μακεδονικό Ἀγώνα εἶναι ἀναμφίβολα ὁ Παῦλος Μελᾶς. Μέ τήν θυσία του κατάφερε νά κάνει τήν ὑπόθεση τῆς Μακεδονίας ὑπόθεση κάθε Ἕλληνα.
Τό περιβάλλον τῆς οἰκογένειας Δραγούμη, ὅπου ἀνῆκε ὡς γαμπρός, συνέτεινε ὥστε ὁ νεαρός ἀξιωματικός τοῦ ἑλληνικοῦ στρατοῦ νά στραφεῖ πρός τή Μακεδονία. Ὡς πραγματικός ἀπόστολος ὁ Π. Μελᾶς, μέ καλοσύνη, πατριωτισμό, εὐγλωττία, ἐντυπωσιακό παρουσιαστικό, καταδεκτικός καί τρυφερός μέ τά παιδιά, κέρδισε τίς ἐντυπώσεις. Οἱ Μακεδόνες τόν λάτρεψαν καί οἱ ὑπόλοιποι Ἕλληνες τόν θαύμασαν.
Ὁ θάνατός του στίς 13 Ὀκτωβρίου 1904, στήν Στάτιτσα Καστοριᾶς (τό σημερινό Μελᾶ, πρός τιμήν του), ἀλλά καί ἡ περιπέτεια τῆς σοροῦ του συγκλόνισαν τό πανελλήνιο. Ἡ θυσία του ἀπέδωσε περισσότερους καρπούς ἀπ’ ὅσους εἶχε φανταστεῖ ὁ ἴδιος καί ἡ μνήμη του ἐπέζησε ἔκτοτε ἀλώβητη ὡς ἐθνομάρτυρα.
Ὁ Μακεδονικός Ἀγώνας ἔθεσε τή μαγιά καί ἀκολούθησαν οἱ λαμπροφόροι ἀγῶνες τοῦ 1912-13 μέ τούς ὁποίους ἀπελευθερώθηκε ἡ Μακεδονία.
Θά μποροῦσε νά χωριστεῖ σέ δύο περιόδους ὁ Μακεδονικός Ἀγώνας: α) τόν ἔνοπλο Ἀγώνα (1904-1908), πού ἔληξε μέ τό Τουρκικό Σύνταγμα «Χουριέτ» τόν Ἰούλιο 1908 καί β) τόν Ἀγώνα πού ἄρχισε στά μέσα του 1800 καί συνεχίζεται μέ ἄλλη μορφή, σκοπό καί μέσα. Τό γειτονικό κράτος τῶν Σκοπίων διεκδικεῖ τήν ὀνομασία Μακεδονία καί νέο ἔθνος, τό Μακεδονικό.
Στίς ἔναντι τοῦ ἔθνους ἐπιβουλές ἀντιστέκεται, αὐτή τή φορά, ὁ ἑλληνισμός ἁπανταχοῦ τῆς γῆς.
Ἀπό τό ἡμερολόγιο τῆς ἱερᾶς Μητροπόλεως Σερβίων καί Κοζάνης 2004.
